حوزه هاي علميه به عنوان اصلي ترين متوليان ديني وظيفه خطير گسترش معارف اسلامي در جامعه را برعهده دارند. شکي نيست که اين نهادهاي علمي زماني مي توانند در انجام وظيفه خود موفق باشند که به شايسته ترين شکل ممکن از قرآن و عترت، ثقلين مورد سفارش نبي مکرم اسلام(ص) بهره ببرند اما برخي از کارشناسان معتقدند که در حال حاضر فعاليت هاي قرآني آن چنان که بايد در برنامه هاي آموزشي حوزه هاي علميه جاي خود را نيافته است. به منظور واکاوي اين موضوع در نشستي با حضور حجت الاسلام والمسلمين ايرواني مدير گروه علوم قرآني و حديث دانشگاه علوم اسلامي رضوي، حجت الاسلام و المسلمين عزيزي دبيرستاد تفسير حوزه علميه خراسان و حسن حکيم باشي مدير گروه پژوهش هاي قرآني دفتر تبليغات اسلامي خراسان رضوي فعاليت‌هاي قرآني در حوزه‌هاي علميه را بررسي کرديم. آن ها در اين نشست ضمن بررسي وضعيت موجود فعاليت هاي قرآني در حوزه هاي علميه و به ويژه حوزه علميه خراسان، راهکارهايي را نيز براي گسترش فعاليت هاي قرآني در حوزه و رسيدن به شرايط مطلوب مطرح کردند.

در ابتداي نشست «بررسي فعاليت هاي قرآني در حوزه علميه خراسان» خبرنگار ما اين سوال را مطرح کرد که فعاليت هاي قرآني انجام شده در حوزه هاي علميه، تا چه ميزان با نيازهاي جامعه مطابقت داشته است؟حجت الاسلام عزيزي دبير ستاد تفسير حوزه علميه خراسان که معتقد بود يکي از دلايل مهم کم رنگ بودن فعاليت هاي قرآني در حوزه و مطرح نشدن اين فعاليت ها در خارج از حوزه علميه فاصله موجود ميان نيازهاي جامعه با فعاليت هاي انجام شده است، در پاسخ به اين سوال اظهار داشت: تفسير قرآن زماني تأثيرگذار است که کارايي داشته باشد و بتواند مشکلات اخلاقي، عقيدتي، اخلاقي، خانوادگي و... جامعه را حل کند؛ همچنين به شبهه هاي موجود پاسخ دهد و رابطه انسان با خالق و خالق با مخلوق را روشن کند. در اين صورت است که طلبه ها به سمت تفسير قرآن کريم گرايش پيدا مي کنند و شايد يکي از دلايل مهجوريت قرآن در حوزه هاي علميه و بهره نبردن طلبه ها از مباحث تفسيري در فعاليت هاي تبليغي، همين موضوع باشد.با مطرح شدن اين موضوع از سوي دبير ستاد تفسير حوزه علميه خراسان، خبرنگار ما پرسيد: آيا فعاليت هاي کنوني ستاد تفسير حوزه علميه خراسان در اين راستاست يا خير؟ او پاسخ داد: رويکرد ستاد تفسير اين است که قرآن را به صحنه درس، بحث و زندگي طلبه ها وارد کند و اولويت ما نيز بحث هاي آموزشي قرآني است. در واقع بايد به نقطه اي برسيم که اجتهاد روايي، عقلي و قرآني در کنار يکديگر در حوزه حضور داشته باشد.

حجت الاسلام عزيزي در ادامه چشم انداز ستاد تفسير حوزه علميه خراسان را اين گونه ترسيم کرد: هدف ما اين است که يک طلبه از بدو ورود به حوزه علميه تا زمان پايان سطح خارج درس هاي قرآني را فرا بگيرد و در نهايت به مرحله اجتهاد در مباحث تفسيري برسد.او سپس با اشاره به برنامه هاي آموزشي پيش بيني شده در اين ستاد گفت: رويکرد اين برنامه ها اين است که طلبه آثار پربرکت قرآن کريم را در زندگي احساس کند.

در ادامه نشست بررسي فعاليت هاي قرآني حوزه علميه خراسان، خبرنگار ما از مدير گروه علوم قرآني دانشگاه علوم اسلامي رضوي پرسيد: آيا فعاليت هاي قرآني اين دانشگاه با نيازهاي موجود متناسب است يا خير؟حجت الاسلام و المسلمين ايرواني که معتقد بود در دانشگاه و حوزه اين موضوع تفاوت چنداني باهم ندارد، چنين توضيح داد: تا زماني که طلبه يا دانشجو مباني را نگذرانده باشند، نتيجه اي حاصل نمي شود و شاهد ثمره اي نخواهيم بود.به عقيده او براي تدوين مجدد علوم انساني، بايد همان گونه که مجتهدان فقهي داريم، مجتهد قرآني تربيت کنيم.ايرواني به طرح ستاد تفسير حوزه علميه خراسان هم اشاره و نظرش را درباره اين طرح چنين بيان کرد: با توجه به اين که طلبه ها در سال اول اين طرح با مباني قرآن آشنا مي شوند و همچنين تمامي آموزه هاي استاداني همچون آيت ا... معرفت و دوره هاي تفسيري در آن گنجانده شده است، فکر مي کنم اين طرح بتواند طلبه ها را به مجتهد قرآني تبديل کند.البته او در عين حال تأکيد کرد که براي تحقق کامل علوم انساني مبتني بر قرآن بايد رشته هاي ميان رشته اي نيز تدوين شود، در اين صورت فعاليت هاي قرآني مي تواند نيازهاي جامعه را پاسخ گو باشد.

در همين حال حکيم باشي مدير گروه پژوهش هاي قرآني دفتر تبليغات اسلامي خراسان رضوي، از موضوعي سخن گفت که به عقيده او مهم ترين مشکل فعاليت هاي قرآني در حوزه آموزش است.حکيم باشي اين موضوع را يادآور شد که طلبه ها، پيش از ورود به حوزه هاي علميه حدود ۱۲ سال در نظام آموزش و پرورش کشور تحصيل مي کنند. در حالي که زمان مناسب براي فراگيري تلاوت، تجويد و حتي حفظ قرآن کريم در اين ۱۲ سال است، طلبه اي که وارد حوزه علميه مي شود در بسياري از اين موارد مشکل دارد.

سوال پاياني که خبرنگار خراسان در اين نشست مطرح کرد، اين بود که وضعيت ايده آل فعاليت هاي قرآني در حوزه علميه به چه صورتي است و براي رسيدن به اين شرايط چه اقداماتي بايد انجام شود؟حجت الاسلام ايرواني مدير گروه علوم قرآني و حديث دانشگاه علوم اسلامي رضوي معتقد است؛ اين موضوع با اقداماتي همچون اجراي کامل طرح ستاد تفسير حوزه علميه خراسان، افزوده شدن رشته هاي تخصصي در زمينه علوم قرآني، تأسيس رشته هاي ميان رشته اي در حوزه و دانشگاه، ايجاد مجله هاي علمي و پژوهشي مناسب در اين زمينه و اعطاي امتياز به استادان بر اساس تحقيقاتي که در زمينه هاي علوم قرآني و تفسير انجام داده اند، محقق مي شود.مدير گروه پژوهش هاي قرآني دفتر تبليغات اسلامي هم در پاسخ به اين سوال بر چشم انداز تربيت مجتهد قرآني تأکيد و ۳ رويکرد اساسي را عنوان کرد.حکيم باشي معتقد بود که تدوين برنامه هاي آموزشي کوتاه و بلند مدت، بهره بردن بيشتر از قرآن در تمامي دروس حوزه علميه و تاسيس مراکز تربيت مدرس و مفسر قرآن کريم مي تواند در اين زمينه راهگشا باشد.او همچنين بر گسترش فعاليت هاي قرآني در ديگر نهادها از جمله آموزش و پرورش هم تأکيد و عنوان کرد: در شرايط ايده آل، حوزه علميه نبايد طلبه اي را بپذيرد که به طور کامل توان قرائت قرآن کريم را ندارد.او راهکارهاي ديگري را نيز عنوان کرد که از آن جمله مي توان به تجميع فعاليت هاي قرآني کشور و قرار دادن آن ها در اختيار حوزه علميه، محور قرار دادن علوم قرآني در حوزه علميه، تدوين سياست هاي کلان آموزشي قرآن در حوزه و تأسيس دانشگاه جامع و بين المللي قرآن کريم اشاره کرد.

به هر يک از کلاس هاي درس که وارد مي شويم، دانش آموزان با قرائت دسته جمعي آياتي از کلام ا...مجيد، ذکر صلوات يا اشعاري با مضمون قرآني از ما استقبال مي کنند.از گفته هاي دانش آموزان مي توان به اين  نکته پي برد که معمولا از شيوه برگزاري اين کلاس ها رضايت دارند و با علاقه شخصي در مدرسه قرآن حضور پيدا کرده اند. هم چنين آن ها از ارائه آموزش قرآن کريم به لحن عربي به عنوان وجه تمايز کلاس هاي مدرسه قرآن با درس قرآن مدرسه ياد مي کنند.«زهراياشاخاني» يکي از دانش آموزان پايه اول راهنمايي اين مدرسه است که به خبرنگار ما مي گويد: کلاس هاي مدرسه قرآن به شيوه مناسبي برگزار مي شود و معلمان خيلي خوبي براي اين کلاس ها انتخاب شده اند. علاوه بر اين، ما در اين کلاس ها قرآن را با لحن عربي ياد مي گيريم که اين موضوع وجه تمايز کلاس هاي مدرسه قرآن با کلاس هاي درس قرآن در مدرسه است.

يکي از نکته هايي که در اين مدارس قابل تامل است، حضور چشمگير دانش آموزان مي باشد. با ديدن اين شرايط اين سوال برايم مطرح مي شود که آيا دانش آموزان در کلاس هاي قرآن خارج مدرسه هم شرکت مي کرده  اند يا اين که به دليل برگزار شدن کلاس قرآن در مدرسه شان در اين کلاس ها حضور پيدا کرده اند؟ بيشتر دانش آموزان در پاسخ به اين سوال برگزار شدن کلاس قرآن در محل مدرسه و زمان مناسب را علت حضورشان در اين کلاس ها عنوان مي کنند.حتي بسياري از آن ها مي گويند که پيش از تشکيل مدرسه قرآني در هيچ کلاس قرآني شرکت نکرده اند.

در ادامه با چند نفر از والدين دانش آموزان مدرسه قرآن هم کلام مي شويم.«علي رضا فکور رشيد» يکي از اين والدين است که حضور در کلاس هاي قرآن را براي فرزندش در زمينه هاي گوناگون بسيار مفيد مي داند و در پاسخ به اين سوال که چرا فرزندتان را در کلاس هاي مدرسه قرآن ثبت نام کرديد، مي گويد:« با توجه به اين که اين محيط براي بچه ها آشناست و در کنار دوستانشان حضور دارند، علاقه بيشتري براي حضور در آن نشان مي دهند و از همين رو تاثير گذاري اين کلاس ها هم بيشتر است.«معصومه اسدي» ما در يکي ديگر از دانش آموزان مدرسه قرآن است که به خبرنگار ما مي گويد: با اين که در بيرون از مدرسه هم کلاس ها و جلسه هاي قرآن تشکيل مي شود، اما فرزندم علاقه  زيادي براي شرکت در آن ها نشان نمي داد. اما براي شرکت در اين کلاس ها خودش به من پيشنهاد داد.

«فاطمه حيدري» يکي از معلمان اين مدرسه قرآن نيز در گفت وگو با خبرنگار ما آموزش قرآن با لحن عربي را به عنوان ويژگي  اصلي کلاس هاي مدرسه قرآن ياد مي کند و چنين مي گويد: برگزاري اين کلاس ها در مدرسه باعث شده است که بسياري از دانش آموزان در اين کلاس ها حضور يابند. تلاش ما بر اين است که با اجراي برنامه هاي شاد، برگزاري اردو... انگيزه بچه ها را براي يادگيري کلام وحي افزايش دهيم.«عصمت عبدي»  يکي ديگر از مربيان قرآن اين مدرسه هم در پاسخ به اين سوال که وجه تمايز کلاس هاي مدرسه قرآن با ديگر کلاس هاي قرآن چيست، اظهار مي دارد: مهم ترين نکته اي که به نظر مي رسد تخصصي بودن اين کلاس هاست. چرا که آموزش و پرورش تلاش کرده است که با گرفتن آزمون هاي علمي، مربيان متخصص و مناسب و اجراي اين کلاس ها انتخاب کند.او هم چنين از شيوه انتخاب معلمان قرآن در مدارس عادي گلايه مي کند و مي گويد: خيلي اوقات معلماني که براي درس قرآن در مدارس انتخاب مي شوند، از تخصص و مهارت کافي برخوردار نيستند.

اين معلم قرآن هم چنين به يک آسيب در اجراي طرح مدارس قرآن اشاره و عنوان مي کند: برگزاري اين کلاس ها در برخي موارد منجر به ايجاد دوگانگي ميان آموزش هاي مدرسه قرآن با کلاس  قرآن براي دانش آموزان مي شود که آموزش و پرورش بايد براي اين مشکل چاره اي بينديشد.«يزدي» يکي ديگر از مربيان هم مي گويد: بيشتر کلاس هاي قرآني که بيرون از مدرسه برگزار مي شود مناسب سنين کودکي و دوران دبستان است.در حالي که اين کلاس ها ويژه اين سنين برنامه ريزي شده است.او هم چنين به ادامه دار بودن اين کلاس ها تاکيد مي کند و ابراز مي دارد: بايد براي اين طرح يک برنامه ريزي مدون و مستمر انجام شود.

اما مدير اين مدرسه در گفت و گو با خبرنگار ما از حضور ۱۰۷ دانش آموز در اين مدرسه قرآن خبر مي دهد و مي گويد: اين درحالي است که تعداد کل دانش آموزان مدرسه ما ۲۴۵ نفر است.«يزدان طلب» با بيان اين که هدف اصلي مدرسه قرآن انس بيشتر دانش آموزان با کلام وحي است، ادامه مي دهد: بزرگ ترين مشکل بسياري از افرادي که در مدرسه قرآني ثبت نام نکردند، نبود سرويس براي بازگشت دانش آموزان بود. من مطمئن هستم در صورتي که اين مشکل رفع شود، حداقل ۲۰۰ نفر از دانش آموزان مدرسه ما در اين کلاس ها شرکت مي کنند.

رئيس دانشگاه علوم قرآني مشهد طي گفت و گويي با خبرنگار خراسان درباره مشکلات نظام آموزشي کشور در حوزه آموزش قرآن کريم، با تأکيد بر اين که مهم ترين نقش در آموزش را معلم بر عهده دارد، مي گويد: کتاب، جزوه، ابزارهاي کمک آموزشي و... همه در اين امر نقش ايفا مي کند، اما شکي نيست که وظيفه اصلي را معلم بر عهده دارد.

دکتر محمد صادق علمي موضوعي را عنوان مي کند که به گمان خودش در صورت حل شدن آن بخش زيادي از مشکلات آموزش قرآن کريم در نظام آموزشي کشور رفع مي شود.

او چنين مي گويد: متأسفم که اعلام کنم بر اساس آماري که گرفته ايم، بخش زيادي از معلمان قرآن استانمان توان قرائت قرآن کريم را به شيوه مطلوب ندارند و در همين حال مي خواهند قرآن را به دانش آموزان نيز آموزش دهند.

وي در ادامه خواستار اصلاح ساختار انتخاب معلمان قرآن در آموزش و پرورش مي شود و تصريح مي کند: وزارت آموزش و پرورش بايد با تأسيس مراکز تربيت مدرس تخصصي قرآن کريم، معلمان توانمند در زمينه آموزش قرآن را تربيت کند و از آن ها بهره گيرد.دکتر علمي به تأسيس مراکز تربيت مدرس قرآن کريم وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه اشاره و عنوان مي کند: هم اکنون دانش آموختگان اين مراکز بهترين مدرسان قرآن کريم هستند که آموزش و پرورش نيز مي تواند براي آموزش قرآن در سطوح مختلف از اين افراد بهره ببرد.

او به وزارت آموزش و پرورش و ديگر متوليان اين امر پيشنهاد مي کند: با استفاده از استادان پيشکسوت و شايسته قرآن کريم، همچون حجت الاسلام و المسلمين قرائتي، نظام جامعي را در زمينه تربيت معلمان قرآن تدوين کنند.علمي اين موضوع را امري «اجتناب ناپذير» مي داند و تأکيد مي کند: اگر آموزش و پرورش قصد دارد دانش آموزاني قرآن دان تربيت کند، بايد اين بحث را در دستور کار قرار دهد.

رئيس دانشگاه علوم قرآني خراسان رضوي با تأکيد بر اين که قرآن قابل مقايسه با هيچ درس ديگري نيست، اين گونه توضيح مي دهد: اگر يک دانش آموز ديگر دروس را به خوبي ياد نگيرد، در زندگي دچار مشکل نمي شود. اما ناتواني فرد در زمينه روخواني و شناخت مفاهيم قرآن کريم بي گمان او را در زندگي روزمره دچار مشکل مي کند.دکتر علمي بسياري از مشکلات موجود در جوامع اسلامي را ناشي از همين موضوع مي داند و مي گويد: متأسفانه امروز قرآن در جهان اسلام حضور دارد ولي زندگي مردم و فرهنگ حاکم قرآني نيست.

وي همچنين در پاسخ به اين سوال که آموزش قرآن در مقاطع گوناگون تحصيلي بايد به چه صورتي باشد، چنين مي گويد: يک دانش آموز بايد تا سن ۹ سالگي روخواني قرآن کريم را ياد گيرد و در اين سن به فراگيري تجويد کلام وحي بپردازد. پس از آن هم بايد شخص به دنبال درک مفاهيم و معارف قرآن کريم باشد.

دکتر علمي دانشگاه را زمان مناسبي براي آموزش قرآن کريم نمي داند و تصريح مي کند: دانشگاه براي آموزش قرآن خيلي دير است.

وي به برخي تجربه هاي آموزش قرآن کريم در دانشگاه اشاره و عنوان مي کند: اين تجربه ها نشان داده است که نمي توان دانشجويان را به واسطه نمره و تکليف به کلاس قرآن کشاند.

در پايان گفت و گو با رئيس دانشگاه علوم قرآني مشهد، اين سوال را مطرح مي کنيم که يک معلم قرآن فعال در نظام آموزشي بايد داراي چه ويژگي هايي باشد؟

دکتر علمي در پاسخ با بيان اين مطلب که انسان به طور طبيعي به دنبال زيبايي است، ابراز مي دارد: معلم قرآن بايد داراي ويژگي هايي باشد که تأثيرگذاري او بر مخاطب را افزايش دهد.

همچنين معلم قرآن بايد با شيوه هاي جديد تدريس آشنا و داراي اخلاق حسنه باشد.اين استاد قرآن کريم در اين زمينه بر نکته هاي ديگري نيز مانند لزوم برقراري ارتباط شايسته با مخاطبان، شناخت نيازهاي دانش آموزان در سنين گوناگون، نفوذ در دل هاي متعلمان و... تأکيد مي کند

خط است و نقش و رنگ؛ دردل خطوطي آسماني. استاد وضو مي گيرد و آماده نوشتن مي شود. پشت ميزش که مي نشيند، «بسم ا...» مي گويد و قلم را از قلمدان خارج مي کند. وقتي نوک تيز و ظريف قلم به مرکب آغشته مي شود، استاد کار را آغاز مي کند. کاري بزرگ و ارزشمند، شروع مي کند به نوشتن. مي گويد: شب و روز مي نويسم؛ چون عاشقم. استاد کمربند همت را محکم بسته است. او شب و روز مي نويسد تا بزرگ ترين قرآن کريم جهان را کتابت کند. در اين راه مشکلات و سختي ها برايش معنا ندارد. گرد و غبار سپيد تجربه که روي سر و صورتش خودنمايي مي کند، حکايت از سال ها کار و تلاش مردي دارد که خطه خورشيد را به عشق خوش خط شدن ترک کرده است و امروز بار ديگر به سرزمين مادري بازگشته است و در پي کسب افتخاري بس بزرگ و گران قدر براي شهر و ديار خودش است.

استاد «علي اکبر اسماعيلي قوچاني» يکي از خوشنويسان برجسته خراسان رضوي است که از عيد غدير سال گذشته همت بر کاري بزرگ و ارزشمند گماشته است. او که از اولين روزهاي يادگيري خواندن و نوشتن، با هنر خطاطي مانوس شده، هم اکنون پس از سال ها تلاش و تجربه دوران بازنشستگي خود را به کتابت بزرگ ترين قرآن کريم جهان اختصاص داده است. او که در قوچان متولد شده، پس از پايان تحصيلات دوره متوسطه به مشهد مهاجرت کرده است و پس از گذشت چند سال نيز با زندگي در پايتخت، به عضويت انجمن خوشنويسان ايران درآمده و دوره هاي تکميلي خوشنويسي را گذرانده است. استاد اسماعيلي تاکنون در بسياري از شهرهاي ايران و کشورهاي پاکستان، سوريه، ترکيه، لندن و بلغارستان نمايشگاه برگزار کرده است.

خراسان: آقاي اسماعيلي! استادان شما در زمينه خوشنويسي چه کساني بودند؟ 

* زماني که در قوچان حضور داشتم، استادم مرحوم عبدالحسين توفيقي بود. بعد هم که به عضويت انجمن خوشنويسان درآمدم، در کلاس استاداني هم چون سيد حسن ميرخاني و احمد نجفي زنجاني حضور پيدا کردم.

خراسان: چه شد که به فکر کتابت قرآن کريم افتاديد؟ 

* من از سال ۵۲ به فکر اين کار افتادم و همان زمان کتابت قرآني با ابعاد کوچک تري از اين قرآن را در تهران شروع کردم. اما متاسفانه به دلايلي موفق نشدم کار را به اتمام برسانم. بعد از آن نيز يک بار ديگر کتابت قرآني با همين ابعاد را در مشهد شروع کردم که آن هم به سرانجام نرسيد. اما اين بار بعد از بازنشسته شدن قصد کردم که بقيه عمرم را وقف اين کار کنم و از همين رو کتابت اين قرآن را شروع کردم.

خراسان: ويژگي هاي ظاهري اين قرآن چيست؟ 

اين قرآن داراي ۷۰۰ صفحه است و اندازه آن نيز ۵/۲ متر در ۷۵/۱ متر است. براي هر جزء اين قرآن کريم از يک نوع تذهيب استفاده شده و هر سوره نيز داراي يک «بسم ا... الرحمن الرحيم» با طرحي خاص است.

خراسان: از چه خطي براي کتابت اين قرآن استفاده شده است؟

* در اين قرآن از ۲ نوع خط استفاده شده است به اين ترتيب که خط اول، وسط و آخر هر صفحه ثلث و ديگر خطوط صفحه نسخ است.

خراسان: چند نفر در انجام اين کار با شما همکاري مي کنند؟ 

* افرادي که در کتابت اين قرآن با من همکاري مي کنند به صورت مستمر حضور ندارند. در مجموع حدود ۲۰ هنرمند هستند که کار تذهيب صفحات را انجام مي دهند. البته کار خطاطي تمام قرآن را خودم انجام مي دهم.

خراسان:  تاکنون اين کار چه ميزان پيشرفت داشته است و فکر مي کنيد که چه زماني به پايان برسد؟

* تاکنون کار کتابت ۸۰ صفحه و تذهيب ۲۰ صفحه از قرآن انجام شده است. من نمي توانم زمان مشخصي را براي پايان کار اعلام کنم. چرا که در حال حاضر با مشکل کمبود بودجه مواجه هستيم و نمي توانيم هزينه هاي کار را تامين کنيم.

خراسان:  کسي در اين زمينه به شما کمک کرده است؟

* شهرداري قوچان ۳ ميليون تومان و آقاي لاريجاني ۵ ميليون تومان براي کتابت اين قرآن کمک کرده اند. ولي مجموع اعتبار مورد نياز ما ۷۰۰ ميليون تومان است.

خراسان: آقاي قوچاني! به نظر شما کتابت قرآن کريم با ديگر قالب هاي هنر خوشنويسي چه تفاوتي دارد؟ 

* اصولا خواندن و نوشتن قرآن لذت بخش است. من اين کار را با عشق انجام مي دهم. شب و روز مي نويسم. از بعد نماز صبح کارم را شروع مي کنم و تا پاسي از شب ادامه مي دهم. خيلي از دانش آموزان از مشق نوشتن فرار مي کنند ولي من با تمام وجود اين کار را انجام مي دهم.

خراسان: هنر خطاطي روي هنرمند خوش نويس چه تاثيري مي گذارد؟

* به نظر من خوشنويسي يک هنر متفاوت است. وقتي مي نويسم «ادب آداب دارد» در وهله اول خودم بايد اين را ياد بگيرم و به آن عمل کنم. يک هنرمند خطاط زماني که مي خواهد اثري را ايجاد کند بايد يک حرف «خوب» بنويسد. حرف زشت را که نبايد نوشت. بنابراين من وقتي مي خواهم يک خط حرف خوب بنويسم بايد چند صفحه کتاب مطالعه کنم که اين باعث مي شود يک هنرمند خوشنويس از ميزان بالاي مطالعه برخوردار باشد.

محمد مشمول نفر اول مسابقات بين المللي قرآن ليبي در گفت و گو با خراسان عنوان کرد:

«محمد مشمول» که از ۱۱ سالگي با شرکت در کلاس هاي تابستاني قرآن، به عرصه فراگيري تلاوت کلام وحي وارد شده است، هم اکنون به عنوان يکي از برجسته ترين قاريان کشور شناخته مي شود و با کسب مقام هاي اول مسابقات بين المللي قرآن ليبي، مسابقات قرآن نيروهاي مسلح در سال هاي ۸۴، ۸۵ و ۸۸، مسابقات قرآن سازمان تبليغات اسلامي، ۲ دوره مسابقات دانش آموزي و... شهرتي جهاني يافته است.اين قاري جوان مشهدي در راه يادگيري قرآن کريم از کلاس استاداني هم چون حاج حميد غلامي، سعيد طوسي، سيد مجتبي سادات فاطمي، هاشم روغني، جواد مسگري و... بهره ها برده است.

خراسان: براي شروع گفت و گو کمي درباره مسابقات ليبي صحبت کنيد و بگوييد که به نظر شما در حال حاضر ايران از نظر قرائت قرآن کريم در بين کشورهاي اسلامي داراي چه جايگاهي است؟

 اين موضوع روشن است که کشور ما طي سال هاي گذشته در زمينه هاي قرآني در بخش هاي گوناگون قرائت، حفظ، تفسير و... رشد بسيار قابل توجهي داشته است. در عرصه مسابقات بين المللي نيز طي اين سال ها وجهه کشور جمهوري اسلامي ايران بسيار خوب و ممتاز بوده است. بيشتر نماينده هايي که از کشور ما به مسابقات گوناگون قرآن کريم اعزام مي شوند، موفق هستند و رتبه هاي گوناگوني کسب مي کنند. البته در مسابقات بين المللي بحث هاي سياسي نيز تأثيرگذار است و بعضي از اوقات حق قاري ها آن طور که بايد داده نمي شود. ولي اگر قاري قوي و آماده باشد، در هر صورت نتيجه مي گيرد. درباره مسابقات کشور ليبي هم بايد بگويم که من پس از کسب رتبه سوم مسابقات ملي اوقاف در کردستان براي اعزام به اين مسابقات انتخاب شدم. اين رقابت ها که با عنوان «جايزه الفاتح العالميه» در سطح بين المللي برگزار مي شود، جزو قديمي ترين مسابقات قرآن کريم است. اين دوره از مسابقات نيز از نظر تعداد قاريان و کشورهاي شرکت کننده از سطح بسيار بالايي برخوردار بود، به طوري که قاريان مطرحي از کشورهاي صاحب نامي هم چون مصر، مراکش، عراق، اندونزي و... شرکت کرده بودند.

خراسان: شما فعاليت هاي قرآني را از دوره دانش آموزي آغاز کرديد و هم اکنون هم به عنوان داور در مسابقات دانش آموزي حضور داريد. به نظرتان وضعيت فعلي فعاليت هاي قرآني در آموزش وپرورش چگونه است؟

خوشبختانه بحث قرآن در کشور ما ديگر از حالت رکود و آماتور خارج شده است. فعاليت هاي آموزش وپرورش نيز خيلي بهتر شده است و مسابقات هر سال ازلحاظ شرکت کنندگان، برگزارکنندگان و سطح برگزاري حرفه اي تر مي شود.

خراسان: وضعيت فعاليت هاي قرآني در مساجد چگونه است؟

اين که جلسه هاي گوناگون قرآني در مساجد و حتي منازل برگزار مي شود و مردم ما با عشق وعلاقه اي که به قرآن دارند در اين فعاليت ها شرکت مي کنند، يک بحث جداگانه است.ولي من فکر مي کنم در حال حاضر به نهادي نياز داريم که خود را مسئول اصلي فعاليت هاي مختلف قرآني بداند و اين برنامه ها را در کشور مديريت کند.

خراسان: مرکز توسعه و ترويج فعاليت هاي قرآني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نتوانسته است اين مشکل را حل کند؟

اين مرکز به تازگي تشکيل شده است. تنها تشکيل يک مرکز کافي نيست.بايد فعاليت شود و فعاليت هم به اعتبار و هماهنگي بين سازمان ها و اداره ها نياز دارد. در حال حاضر سازمان هاي مختلفي در زمينه فعاليت هاي قرآني کار مي کنند. به نظر من اگر همه اين سازمان ها به صورت واحد کار کنند، نتيجه خيلي بهتر و زودتر حاصل مي شود. در مساجد هم در قالب کانون هاي فرهنگي هنري و... کلاس ها و جلسه هاي قرآني برگزار مي شود، ولي با توجه به تهاجم فرهنگي دشمن و اقدام هايي که عليه اسلام و قرآن انجام مي شود، نياز است که اين فعاليت ها خيلي پررنگ تر شود. بايد جوانان و نوجوانان و کودکان ما روزبه روز بيشتر به قرآن احساس نياز کنند و ضروري است که بچه هاي ما از سنين کودکي با فعاليت هاي قرآني آشنا شوند.کلاس هاي قرآن، برگزاري جلسه ها و... همه نيازمند فعاليت و حمايت بيشتر دستگاه هاي اجرايي و مسئولان است.

خراسان: مشکلات و موانع موجود بر سر راه پيشرفت فعاليت هاي قرآني در خراسان رضوي و مشهد چيست؟

مشهد يکي از قطب هاي قرآني کشور است. فعاليت هاي قرآني در اين شهر به برکت وجود بارگاه ملکوتي امام رضا(ع) و علاقه اي که مردم دارند، خيلي زياد است و خوشبختانه ما کمبود جلسه و ديگر برنامه هاي قرآني را احساس نمي کنيم.اما برخلاف مشهد اين نياز و کمبود در ديگر شهرستان ها کاملا احساس مي شود.

خراسان: همه به اين موضوع اقرار دارند که مشهد از جايگاه بسيار برجسته اي در عرصه فعاليت هاي قرآني کشور برخوردار است. به نظر شما توجه به فعاليت هاي قرآني اين شهر در خور اين جايگاه ويژه بوده است؟

نه، اين موضوع که همه امکانات در پايتخت متمرکز شده يک امر بديهي و انکارناپذير است. وجود اين فعاليت هاي قرآني در مشهد به برکت وجود امام رضا(ع) و علاقه مردم است. اما توجه مسئولان و ميزان اعتبارات براي فعاليت هاي قرآني مشهد مناسب نيست. اين در حالي است که مشهد از سابقه بسيار زيادي در عرصه فعاليت هاي قرآني برخوردار است. ما حداقل ۲۰ قاري بين المللي ممتاز داريم. اين ظرفيت ويژه نيازمند توجه بيشتر مسئولان است. البته همان طور که گفتم فعاليت ها طي سال هاي اخير و به خصوص با تشکيل مرکز توسعه و ترويج فعاليت هاي قرآني بسيار بهتر شده است ولي هنوز هم جاي کار وجود دارد. بايد توجه داشته باشيم ما در مشهد علاوه بر اهالي شهر، سالانه ۲۰ ميليون زائر هم داريم که مي توان برنامه هاي گوناگوني براي آن ها اجرا کرد.

خراسان: آقاي مشمول! مانوس بودن با قرآن چه تاثيري در ديگر عرصه هاي زندگي تان گذاشته است؟

من همه زندگي ام را از قرآن دارم. آبرو، اعتبار، احترام و... همه اين ها به برکت قرآن است. در محل کار و زندگي همه با ديد متفاوتي به کسي که مانوس با قرآن است نگاه مي کنند. البته اين موضوع وظيفه ما را نيز سنگين تر مي کند. چرا که مردم به يک قاري قرآن به عنوان الگو نگاه مي کنند و انتظار خطا و اشتباه از او ندارند. ما بايد طوري رفتار کنيم که الگوي مناسبي براي افراد جامعه باشيم.

با ورود روش هاي نو به عرصه آموزش قرآن کريم، نقش و جايگاه جلسات قرآن شکل متفاوتي پيدا کرده است. اين جلسات که از ديرباز با روش هاي سنتي به ارائه آموزش هاي قرآني مي پرداختند، هم اکنون بايد با بازنگري در روند فعاليت ها و نوع آموزش ها نقش خود را در اين زمينه ايفا کنند.

رئيس دانشگاه علوم قرآني خراسان رضوي طي گفت و گويي با خبرنگار ما درباره جلسه هاي قرآن کريم به پيشرفت فناوري هاي آموزشي، ايجاد روش هاي جديد آموزش به ويژه در زمينه آموزش قرآن کريم، ايجاد موسسه ها و دانشگاه هاي گوناگون و... اشاره و عنوان مي کند: به نظر من هيچ يک از اين ها نمي تواند جاي جلسه قرآن را پر کند. هيچ گاه نبايد فکر کنيم تلويزيون، نرم افزار، سايت و... مي تواند جايگزين جلسه قرآن باشد. برکات زيادي در جلسات قرآن وجود دارد که از هيچ راه ديگري به دست انسان نمي آيد.دکتر محمد صادق علمي درباره اين برکات جلسه هاي قرآن اظهار مي دارد: فضاي حاکم بر جلسه قرآن يک فضاي الهي، نوراني و قرآني است.انسان در جلسه قرآن با استادي رو در رو مي شود که سخن قرآن را مي گويد و خود نيز ساخته و پرداخته قرآن است. در اين جلسات گفت و گوهايي انجام مي شود که در ارتباط انسان و تلويزيون وجود ندارد. انتقال تجربه ها، ايجاد صميميت، از بين رفتن خلاء هاي روحي انسان ها و... از ديگر برکات جلسات قرآن است که نبايد آن ها را فراموش کنيم.وي ارتباطات موجود در فضاي جلسه هاي قرآن را بسيار مفيد و موثر مي داند و با اشاره به حديثي از امام رضا(ع) که مي فرمايند: «بخشي از زمان خود را صرف گفت و گوهاي برادرانه ديني کنيد»، ابراز مي دارد، به نظر من بهترين فضا براي اين گفت و گوها، جلسه هاي قرآن است. ارتباطي را که در جلسه هاي قرآن بين استاد و قرآن آموز ايجاد مي شود، به هيچ روش ديگري نمي توان به وجود آورد.

دکتر علمي در عين حال تصريح مي کند: دست اندرکاران جلسه هاي قرآن و مديران قرآني کشور بايد جلسه هاي قرآن را بازنگري کنند.رئيس دانشگاه علوم قرآني خراسان رضوي اين بازنگري را در ۲ بخش ظاهري و محتوايي لازم مي داند و ابراز مي دارد: فضاي برگزاري جلسه قرآن، آذين بندي مکان، نور محيط و... از جمله موضوعاتي است که در زمينه ظاهر جلسه قرآن بايد مورد بازنگري قرار بگيرد.دکتر «علمي» هم چنين مي گويد: در زمينه محتواي جلسه هاي قرآن نيز موضوع هايي هم چون معنويت حاکم بر جلسه، محتوا و مفاهيمي که ارائه مي شود، افرادي که در جلسه ها سخن مي گويند و... بايد بازنگري شود. وي نقش مديران جلسه هاي قرآن را در اين باره بسيار مهم ارزيابي مي کند و اين گونه مي گويد: «اخلاق، رفتار و برخورد مديران جلسه قرآن بايد قرآني باشد و جاذبه هاي قرآن در آن متبلور شود. به ويژه استاد جلسه که در ارتباط مستقيم با مخاطبان و اعضاي جلسه قرار دارد بايد از دانش، تلاوت و بيان زيبا برخوردار باشد.

رئيس دانشگاه علوم قرآني خراسان رضوي در پاسخ به سوال خبرنگار ما درباره وضعيت تفسير و تبيين معارف کلام وحي در جلسه هاي قرآن کريم مي گويد سال هاي سال است که همه بزرگان توصيه دارند که قرائت قرآن مدخل قرآن است و صداي زيبا دري براي ورود به باغ قرآن است. اين که ما تنها به صدا و فضاي زيبا در جلسه ها اکتفا کنيم، ناسپاسي و حق ناشناسي است.علمي با بيان اين که قرآن نسخه شفابخش و کتاب زندگي است، تصريح مي کند: نبايد تنها به خواندن اين نسخه شفابخش اکتفا کرد.بايد دانست خواندن قرآن گام اول براي تعالي است. گام دوم تدبر در قرآن و قدم اصلي نيز عمل کردن به قرآن به عنوان کتابي است که براي هدايت بشر نازل شده است.وي تصريح مي کند: جلسه هاي قرآن ما در حال حاضر در وضعيت مطلوبي به سرنمي برد. اما اين جلسه ها را مي توان به حدي رساند که هيچ محفل ديگري نتواند جايگزين آن ها براي علاقه مندان به معارف الهي باشد.

اما در همين زمينه سيد جواد سادات فاطمي مديرکل امور اجتماعي استانداري خراسان رضوي که از قاريان و فعالان قرآني استان نيز محسوب مي شود، در گفت وگويي با خبرنگار ما کارکرد جلسه هاي قرآن را استمرار در يادگيري و تمرين قرآن کريم عنوان مي کند و مي گويد:« آموزش قرآن کريم نيز مانند آموزش هاي ديگر نيازمند تمرين و تکرار مستمر براي تکميل يادگيري است. تنها حضور در کلاس هاي قرآن کسي را قاري قرآن نمي کند.بلکه قاري بايد با حضور در جلسه هاي قرآن و تمرين مستمر، آموزش هاي فراگرفته را نهادينه کند.»

وي درباره ديگر کارکردهاي جلسه هاي قرآن به موضوع جذب نوجوانان و جوانان به قرآن، آشنايي با مفاهيم قرآن کريم و... اشاره و عنوان مي کند: در واقع اين جلسه ها نقش به سزايي درانس گرفتن جامعه با قرآن دارد.

سادات فاطمي سپس درباره راهکارهاي تقويت جلسه هاي قرآن اين گونه مي گويد:«مديران کشور ما بايد تلاش کنند که فضاي عمومي جامعه به يک فضاي قرآني تبديل شود در اين شرايط اقبال مردم به جلسه هاي قرآن هم بيشتر مي شود.مصداق اين موضوع را مي توانيم در ماه مبارک رمضان مشاهده کنيم. در اين ماه با توجه به اين که توجه رسانه ها، سازمان هاي دولتي و... به مسائل قرآني بيشتر مي شود، مردم نيز استقبال گسترده تري از جلسه هاي قرآن مي کنند. متاسفانه در حال حاضر فضاي جامعه ما در حد مطلوب قرآني نيست.او درباره ديگر راهکارهاي تقويت جلسه هاي قرآن نکته هايي چون استفاده از روش هاي نوين آموزشي، تجهيز امکانات، حضور مسئولان و مديران در جلسه هاي قرآن، فضاسازي مناسب در شهرها و... را يادآور مي شود.

قرار ما براي مصاحبه راس ساعت ۱۰ صبح در دفتر رياست بيمارستان قائم(عج) بود. طي تماس تلفني قبلي زمان و مکان مصاحبه را هماهنگ کرده بوديم. اما مسئله مهم تر از زمان و مکان، موضوع مصاحبه بود. ما به سراغ رئيس بيمارستان قائم(عج) نرفتيم که مسائل درماني، کمبودهاي بيمارستان، مشکلات بيماران و... را مطرح کنيم، بلکه هدف ما از اين گفت و گو، شنيدن حرف هاي يک قاري برجسته قرآن کريم و نفر منتخب همايش تجليل از خادمان، قاريان و مؤذنان قرآن کريم خراسان رضوي بود. البته گفت و  گوي ما با دکتر «جواد آخونديان»، رئيس بيمارستان قائم(عج) تنها به بحث درباره مباحث قرآني محدود نشد و اشارات دکتر در بخش هاي مختلف مصاحبه به مسائل مرتبط با حرفه پزشکي و قرآن حال و هواي ديگري به اين گفت و گو بخشيد.

 دکتر «جواد آخونديان» فوق تخصص اعصاب کودکان و رئيس بيمارستان قائم(عج) ، يکي از قاريان برجسته قرآن کريم استان خراسان رضوي است. او که تلاوت قرآن کريم را با حضور در جلسه هاي قرآن گوناگون فرا گرفته، موفق شده است در مسابقات گوناگون استاني و کشوري مقام هايي را کسب کند.

خراسان: فراگيري قرآن را از چه سني شروع کرديد و روند پيشرفتتان در عرصه هاي قرآني، تحصيل و پزشکي چگونه بود؟

*  من يادگيري قرآن را از حدود ۵ سالگي در محضر پدربزرگم که روحاني بود، شروع کردم. پس از آن هم در ۷ سالگي در کلاس هاي شهيد تدين شرکت کردم و اصول، عقايد، احکام و قرآن را فرا گرفتم. شهيد تدين براي آموزش قرآن به کودکان و نوجوانان بسيار تلاش مي کرد و من هر زماني که مي خواهم درباره قرآن صحبت کنم، خود را ملزم مي دانم از اين استاد بزرگوار يادي کنم. او صبح هاي جمعه با ميني بوسي که داشت به دنبال بچه ها مي آمد و آن ها را به مسجد مي برد و در کنار ارائه آموزش هاي قرآن، احکام و... براي بچه ها قصه هاي قرآني تعريف مي کرد. به خاطر دارم به نکته هايي اشاره مي کرد که هيچ پدر و مادري آن را براي بچه اش نمي گفت. پس از آن هم در مدرسه تلاوت قرآن را ادامه دادم، در جلسه هاي گوناگون شرکت کردم و در مسابقات نيز مقام هايي به دست آوردم. در زمينه تحصيل هم پس از گذراندن دوران دبيرستان وارد دانشگاه شدم و در نهايت در مقطع فوق تخصص رشته اعصاب کودکان دانش آموخته شدم. بعد از آن هم به طبابت، تحصيل در دانشگاه و... پرداختم.

خراسان: استادان قرآن شما چه کساني بودند؟

* من براي تلاوت قرآن کريم استاد خاصي نداشتم. ولي سعي مي کردم با شرکت در جلسه هاي گوناگون قرآن کريم ايرادهاي قرائتم را رفع کنم. در اين راه هم به توصيه هايي که هر فردي چه کوچک و چه بزرگ به من مي کرد، توجه مي کردم و در واقع هر کسي که به من قرآن ياد داده، استاد من است.

خراسان: ديدگاه شما نسبت به قرائت قرآن کريم چيست؟ آيا قرائت قرآن يک هدف است؟ 

* به نظر من براي اين که انسان بخواهد ورود به مباني قرآن داشته باشد، بايد بتواند در مرحله اول قرآن را به درستي بخواند. اگر هم با لحن خوش باشد هم براي خود خواننده و هم براي شنوندگان لذت بخش خواهد بود. بنابراين صداي خوب مي تواند در پذيرش محتواي صدا هم نقش به سزايي داشته باشد. ما در حال حاضر در زمينه تلاوت و حفظ قرآن کريم پيشرفت هاي خيلي خوبي داشته ايم. علاوه بر اين بايد عمل به قرآن هم داشته باشيم. اگر عامل به قرآن زياد باشد، خيلي از مشکلات حل مي شود. من فکر مي کنم خيلي از مشکلاتي که ما در حال حاضر با آن درگير هستيم، به دليل بي توجهي به همين اصولي است که همه به ظاهر آن را قبول داريم.

خراسان: تاثير قرآن در عرصه هاي گوناگون زندگي تان چگونه بود؟

* شايد ضرورت نداشته باشد برخي از نکته ها عنوان شود ولي بالاخره هميشه سعي کردم به ياد خدا باشم. خيلي از اوقات بيماراني را به من ارجاع مي دهند که مي بينم بيماري شان لاعلاج است. مي فهمم که کاري از دستم برنمي آيد، يا اين که هر کاري که مي توانم انجام مي دهم ولي ديگر بيش از اين چيزي ياد ندارم. يا حتي در کل دنيا نسبت به اين بيماري کار بيشتري نشده است. در اين شرايط است که انسان حداقل درک مي کند که کاره اي نيست. بعضي وقت ها مي گويم، «دوا نزد ماست، شفا نزد خداوند است»، اما واقعيت اين است که دوا هم نزد خداست. بايد بگويم همه چيز دست خداست. حالا گاهي هم ما نسخه اي مي نويسيم و بيمار خوب مي شود و ما را دعا مي کند، اين خوب است ولي نبايد باعث شود که ما به خود مغرور شويم بنابراين من هميشه خدا را شاکر و سپاس گزارم که قرآن مي خوانم. اميدوارم که بتوانم به آن عمل کنم.

خراسان: دکتر آخونديان منهاي قرآن چه مي شود؟ 

* (چند لحظه سکوت) منهاي قرآن...! اگر آدم قرآن را اصلا در نظر نگيرد، به يک موجود علمي صرف تبديل مي شود و در اين حالت اتصال به مبدأ ديگر مطرح نيست و اهداف انسان هم ممکن است تغيير کند. بنابراين دوست ندارم درباره اين موضوع صحبت کنم!

خراسان: ابتداي صحبت هايتان گفتيد که تلاوت قرآن دروازه اي براي ورود به مفاهيم و عمل به قرآن است. با توجه به اين امر رفتار يک قاري قرآن بايد چگونه باشد؟

* اين که ما انتساب داريم به قرآن و مي گوييم قاري يا حافظ قرآن هستيم باعث مي شود که خيلي از نکات را رعايت کنيم و شايد خيلي از رفتارهاي عادي را يک قاري نتواند انجام دهد، يا تاثيرگذاري بسياري از رفتارهاي ناشايست روي جامعه زماني که در يک قاري قرآن مشاهده شود، به مراتب بيشتر باشد. همين امر براي ما بس است که بگويند: «تو که قاري قرآن هستي چرا اين کار را مي کني؟ » 

خراسان: يکي از درس هايي را که از قرآن کريم براي کار در حرفه پزشکي گرفتيد، برايمان بگوييد.

* من هميشه معتقدم انسان بين «خوف» و «رجا» زندگي مي کند خوف از عقاب و اميد به الطاف پروردگار. ما خيلي وقت ها در حرفه پزشکي عاقبت افراد را نمي دانيم. اما مي گوييم که مثلا همين که عنوان شود فلاني ۴ سال ديگر بيشتر زنده نيست، اين موضوع اميد به زندگي را براي فرد از بين مي برد. اما از طرف ديگر هم خداوند متعال هيچ وقت عاقبت انسان ها را مشخص نکرده است. ممکن است ما هم لحظه اي ديگر نباشيم. به همين دليل من هيچ وقت به بيمارانم نمي گويم که شما به عنوان مثال چند سال ديگر زنده هستيد. وظايف و مشکلات را به آن ها مي گويم. اما نکته اي که از اين موضوع فهميدم اين است که ما بايد بدانيم همه چيز در کتاب ها نوشته نشده است و بسياري از نکات هم ممکن است تغيير کند. بارها شده است که من حدس زده ام بيماري يک سال ديگر بيشتر زنده نيست ولي بعد از ۲ سال همان بيمار به من مراجعه کرده است. بايد بدانيم که همه چيز با علم حل نمي شود و ما پزشک ها هم همه چيز را نمي دانيم.

 عوامل گرایش به هندوئیسم و بودائیسم در برخی جوانان

صفحه R05 فرهنگ (رضوي) ، شماره سريال 17368 ، تاريخ انتشار 880628

آيا هرگز فكر كرده ايد دليل اين كه برخى جوانان خداجوى ما با همه عشق و علاقه اى كه به دين دارند به عرفان هاى بودايى و هندى گرايش پيدا مى كنند و در اين دام گرفتارمى آيند چيست؟ وجود اين همه خرافه، باطل پرستى و... در جامعه ريشه در چهمبانى دارد؟چرا آنچه را بايد عمل كنيم در برخى موارد كمرنگ و آنچه بايد فراموش شودمتأسفانه پر رنگ است؟

 حجت الاسلام دكتر عبدخدايى اعتقاد دارد عرفان هاى هندوئيسمو بودائيسم و... كه متأسفانه در جامعه در حال گسترش است ناشى از عدم استخراج عرفان غنى اسلامى از قرآن است.گفت و گويى را كه مى خوانيد مصاحبه خبرنگار ما با
رئيس سابق دانشكده علوم قرآنى دكتر محمدهادى عبدخدايى است او ٣٠ بهار از عمر٧٠ ساله اش را در اسلام پژوهى سپرى كرده و وى سابقه ٣ دوره نمايندگى مجلس و٣٠ سال تدريس را در كارنامه خود دارد.

اما بخوانيد آنچه حاصل اين گفت و گو است.